.png)
Rexneyek li Rexneya Şêxo Fîlîk ya derheqê Rû û Kûrê de
Nivîsara Şêxo Fîlîk ya bi navê “Li Ser ‘Rêyeke Nû’ Lêgerîna
Rêçên ‘Rû û Kûr’” berî çend rojan belav bû û baş xirab li ser
medyaya sosyal (tenê hay li ser yên twitterê bûm) hat nîqaşkirin. Wekî gelek
nîqaşan, ev nîqaş jî wer xuya ye û îxtimal e dê li ser medyaya sosyal bimîne û
rê li ber veneke ku bi meqaleyên rexneyî di kovar û malperan de cih bigire. Min
Rû û Kûra Alî Duran Topuz berî rexneya Ş. Fîlîk xwendibû lê di vê
nivîsara xwe ya rexneyî de ne li ser berhema A. D. Topuz bes dê li ser nivîsara
Ş. Fîlîk hûr bibim. Bi navekî din, ev rexneya rexneyê ye.
Baş xirab, hemû nîqaşên edebî (ya herî xirab jî tê
de) rê li ber tevger û dînamîzmekê vedikin û ew “şoq”ên nîqaşê dihêlin meriv
baldartir be, di mijara xwe de hûr û kûr bibe. Nivîsara Ş. Fîlîk nivîsareke
zêde belawela ye û ev belawelabûn dike ku focusa rexneya wî wenda bibe û
em nizanibin ka dixwaze çi rexne bike. Şexsen, nizanim ka Ş. Fîlîk di nivîsara
xwe de gelo dixwaze nivîsa berga kitêbê rexne bike, yan dixwaze jêgirtinên
gelêrî (li gor gotina wî, ger em binermijînin, întihal) rexne bike, yan
dixwaze rexne bike ka ev çîrok li gor pênaseya “mînîmal”ê ne yan na, yan
dixwaze qisûrên teknîkî yên çîrokê rexne bike, yan dixwaze rexne bike ku çima
ewqas kes û “giregir” pesnê kitêbê didin? Ez pêşî bibêjim: Metnek, berhemek;
xweser, serbixwe û bêrî ye ji hemû nirxandin, pesinandin û şayesandinên derveyî
xwe.
Li vê derê, dixwazim rexne û şiroveya xwe ya li
rexneya Ş. Fîlîk, bi dorê, di çend xalan de îzah bikim.
·
Ş. Fîlîk, A. D.
Topuz wekî “nivîskarekî tirk” diyar dike. Heger ne şaşiyeke klavyeyê be, ji
dewama hevokê em dikarin weha fam bikin ku li gor wî hemû nivîskarên kurd yên
bi tirkî nivîsandine, nivîskarên tirk in. Ew vê binavkirinê li gor çi datîne,
nizanim, lê axaftin û nivîsandina bi zimanê neteweyeke dîtir, tu kesî nake
nivîskar û hunermendê ji wî eslê neteweyê. Belê, kesek dikare bibe nivîskar û
hunermendê edebiyat û hunera zimanê neteweyeke din, lê heta ku ew kes diyar
neke ew xwe aîdî neteweyeke din hîs dike (berî her tiştî, aîdiyeta kesî
muhîmtir e ji binavkirinên keyfî), li kesî nakeve wan bike nivîskarên
neteweyeke din. Belkî meriv li şûna wê karibe bibêje nivîskarê
tirkî/tirkînivîs, lê ev jî cihê nîqaşê ye û bi temamî vê maneyê nade, lew em
dizanin kitêba yekem a A. D. Topuz ne bi tirkî lê bi kurdî ye! Aram Tîgranê
ermen kilamên herî xweş ên kurdî gotin, Sîrasê ermen çîrokên herî xweş ên kurdî
nivîsîn lê ew çiqas ji ermentiyê derketin û bûn kurd, nizanim.
·
Tevî ku ez jî
weha difikirim piraniya nivîsên berga kitêban bi pesinandineke bêhed dagirtî ne
(Ş. Fîlîk “werimandin”ê jî li pesinandinê zêde dike û çend caran tekrar dike,
lê ez ne alîgirê vê peyvê di vê nivîsê de me, çimkî wateyeke xwe ya argoyî ya
“ducanîhiştin”ê jî heye), çima aciziya nivîsa bergê dibe mijara nivîsara wî,
fam nakim. (Feydeya herî mezin belkî ew be ku xebateke meydanî li ser bergên
kitêbên kurdî bê kirin, bê famkirin ka çi taybetiyên hevpar û giştî yên van
nivîsan hene û ji xwendevanên kurdî bê pirsîn ka tesîra van nivîsan çiqasî li
xwendina wan heye.) Ş. Fîlîk tevî ku di nivîsara xwe de diyar dike haya wî bi
vê rewşa heyî (ez bibêjim ya hemû dinyayê) (ev ne tenê gunehê kurdan e) heye,
cardî jî bi dûr û dirêj behsa nivîsa bergê dike û hêvî û daxwazên xwe yên ser
bergê ji me re rêz dike. Min got ev rewşa heyî ya hemû dinyayê ye lê em dûr
neçin. Di 2015an de kitêba çîrokan (Bêbavî, ku ji bo min yek ji kitêba
herî xweş ya van salên dawî ye) ya Şêxo Fîlîk derket û heger ez li gor
binavkirina wî bibêjim, du “giregirên edebiyata kurdî” (Hesenê Metê, H. Kovan
Baqî) li paş bergê kitêba wî nivîsandin û berhema wî “pesinandin” (naxwazim bibêjim
“werimandin”, eyb dikim). Çawa ku ev herdu “pesinname” tiştekî li qelîteya
berhema Ş. Fîlîk zêde nekirin, her weha tiştekî jî jê kêm nekirin. (Lê ne ku
nafikirim, Ş. Fîlîk tevî ku ewqasî ji nivîsên bergan aciz bû, çima destûr da du
“giregir” pesnê berhema wî bidin?) Bêbavî di dema xwe de ji gelek
berhemên kurdî zêdetir hat xwendin, ecibandin û pesinandin (koma me jî tê de,
di nav çend mehan li piraniya komên xwendinê hat xwendin û nirxandin) ku eşkere
ye, Rû û Kûra A. D. Topuz nikare di ber bayê vê populeriya Bêbavîyê
re jî derbas bibe. Her çawa ku berhemeke populer nayê wateya berhemeke xirab
jî, her wiha nayê wateya berhemeke baş jî. Tu berhem ne hewceyî pesinnameyên
bergan e û lazim e tunebin da tesîrê li xwendina xwendevanan nekin, lê ev şert
û mercên heyî yên kurdî û yên dinyayê diyar dikin ku ev tu carî dê çênebe.
·
Hevokeke paş
bergê kitêbê (“rêyeke nû ye di çîroknûsiya kurdî de”) gelekî serê Ş. Fîlîk
diêşîne, meraqeke mezin lê peyda dibe û ev hevok dike ku ew kitêbê zû bixwîne
(û belkî jî ev hevok bû ya vê nivîsarê pê da nivîsandin). Bi dû dikeve û
dixwaze bizane ka ev rêya nû çi ye. Hem dipirse û hem jî bi xwe bersiv dide ku
rêya nû dibe ku ev, na na, dibe ku ew be. Pêşî ji nivîsa Zinarê Xamo ev rê wekî
ya “çîroka mînîmal” jê re xuya dike, dû
re rêya “berhevkirina çîrokên gelêrî û bi vî awayî parastina devoka Qoçkirî”
tê bîra wî û herî paşê jî difikire ku ev rêya nû dibe ku “çîrokên gelêrî bi
vegotineke modern nivîsandin” be û li gor wî rêya nû heger ev rêya dawî be
lazim e bi awayekî bê destnîşankirin ku ev ji çîrokên gelêrî ne. Mebest ji
“rêya nû” çi ye û kesê nivîsandî bi çi wateyê gotiye, nizanim. Edebiyat qadeke
weha ye ku derfetê dide meriv berhema xwe bi hezar rêyên nû jî binivîse, bêyî
ku ji cureyeke edebî derbasî yeke dî bibe. Her çi jî be, gotineke weha ne cihê
wan tîran e di wê rexneya edebî de ya li ser naveroka (mebest ji naverokê ne
mijara çîrokan e, hemû çîrok bi xwe ne) berhemê hûr dibe. Ne ev gotina “rêya
nû” a paş bergê û ne jî rexneya Ş. Fîlîk a li ser vê gotinê, bi tu awayî tiştekî
nabêje li ser asta naveroka Rû û Kûr.
Ş. Fîlîk ne rasterast be jî, di ser
sê mînakan re diyar dike ku çîrokên Rû û Kûr yên gelêrî ne û li herêma
wan jî tên gotin û dipirse ka “nivîskêr çi li vê meselokê zêde kiriye ku ev
xebat ji berhevkariyê derkeve û bibe berhemeke modern a aîdê nivîskêr?”
Beşa herî muhim a vê nivîsarê ev her sê mînak in û heger Ş. Fîlîk nivîsara xwe
ewqasî belawela nekira, tenê li ser vê mijarê bi berfirehî, bi delîl binivîsanda
û bi mînakdayîna hemû çîrokan îspat bikira ku “hema hema” hemû çîrok wekî wan
her sê mînakan rasterast çîrokên gelêrî û gotinên pêşiyan in, nivîsareke ji
hedê xwe zêdetir saxlem û ciddî dê jê çêbûbûya, û belkî jî hingê min ê dest bi
nivîsandina vê nivîsarê nekira. Lê wî bi belawelabûnê, bi mebesta ku “dem û
derfet rê nade” nivîsareke kêm-ciddîtir û qelstir pêşkêşî me kir. Nivîs û
zanist li dem û derfetan nanihêre, heger îddiayek hebe, bi her awayî divê bê
piştrastkirin. Tevî her tiştî jî, ev beşa rexneya wî têra xwe cihê nîqaşê ye.
Ş. Fîlîk diyar dike ku “hema hema
hemû çîrokên ‘Rû û Kûr’ jî dişibin meselokên ku di nav civatan de tên gotin” û
“bêhna çîrok/meselok/çîrçîrok/klamên gelêrî ji hemû çîrokan tê.” Ev gotin bi tu
awayî tu tiştekî qethî nikare li ser çîrokên Rû û Kûr bibêje. “Şibandin”
û “bêhn” bi temamî nirxandinên şexsî ne û bi tu awayekî qethî diyar nakin ew
çîrok teqez “meselokên nav civatan” in û
“çîrok/meselok/çîrçîrok/klamên gelêrî” ne û qethiyen nikarin bibin îdîa jî bo
ku berhemek wekî “berhevkarî” bê qebûlkirin. Loma ez dikarim bibêjim, tişta ku
te şiband min neşiband, tişta ku bêhna wê hat te, nehat min. Lê hesêbî ku
dişibe û bêhna çîrokên gelêrî jê tê, ma kesek nikare çîrokên şibî û di bêhna
çîrokên gelêrî de binivîse? Gelek çîrok û roman van salên dawî li ser çîrokên
gelêrî ava bûn û dişibin û bêhna çîrokên gelêrî ji wan tê, ma çêdibe em ji wan
re bibêjin çîrokên gelêrî? Tişta ku ez ji Ş. Fîlîk hêvî dikim ev e: “Ev çîrok
rasterast çîrokên gelêrî ne û tu tiştek jî lê nehatiye zêdekirin û kêmkirin.”
Ş. Fîlîk sê mînakan nîşan dide,
dudu ji wan çîrok, yek gotina pêşiyan e. Çîroka “Genim û Biratî” ne tê de,
herduyên din hema hema li varyantên Ş. Fîlîk dayî dikin û li gor wan dikarim
bibêjim ku nivîskar tiştekî li ya heyî zêde û cudatir nekiriye û ne rast e ku meriv
bibêje ev hûrçîroka nivîskar bi xwe ye. Ş. Fîlîk ji bo çîroka “Genim û Biratî”
dibêje ji çîrokeke mîtolojîk ya kurdan e lê çîrokê nenivîsiye. Bes behsa
taybetmendiya genim dike ku ji du nîvan pêk tê û li cem wan jî wateya wekheviya
xwişk û birayan dide. Ji ber ku Ş. Fîlîk çîrokê nenivîsiye, ev tenê wek
îddiayeke nepiştrastkirî dimîne û ew sembola genim jî wek gelek sembolên din,
normal e ku di metnên modern de jî derkevin pêşiya me.
Ji ber ku ez ne ji herêma nivîskarê
Rû û Kûr im, gava min ev hemû çîrok xwendibûn, temamiya çîrokan ji min
re nas nehatibûn. Hetta, ev çîrokên Ş. Fîlîk dayî jî cara pêşîn dibihîsim.
Belkî xwendevanên ji herêma Koçgirî baştir bikarin hin şiroveyan li kitêbê
bînin û bizanin ka çîrokên Rû û Kûrê çiqasî wekî an jî derveyî çîrokên
gelêrî ne. Xeyn ji vê nîqaşê, ez di mijara bikaranîna folklorê ya di berhemeke
edebî ya modern de xwe dispêrim nivîsara Cemal Süreya, ya bi navê “Folklor
Şiire Düşman” (herçiqas Süreya ji bo helbestê dibêje, ez pexşanê jî lê zêde
dikim). Wekî ku C. Süreya jî diyar dike, folklor “takekesî”yê dikuje. Ez vê jî
lê zêde bikim: Folklora zêde afirîneriyê kêm dike, folklora xav û rût di
berhemeke edebî de jî, berhemê bi xwe nahêle, tune dike. Lê ev hemû jî meylên
nivîskaran in, heta ku xwe nespêrin folkloreke xav û rût, ev berhem yên wan in.
·
Ş. Fîlîk piştî
vê mijarê derbasî mijareke din dibe, pênaseya çîroka mînîmal dinivîse (li gor
kî û kî, li gor çi, nenivîsiye), çar çîrokên kitêbê rasterast dinivîse, navên
heft çîrokên din yên kitêbê dide ku em lê binêrin û ji me dixwaze ku em van
çîrokan li gor vê pênaseyê binirxînin çimkî li gor wî “tîr”bûna çîrokan dibe ku
li gor kesan biguhere. Ş. Fîlîk di vê dera rexneya xwe de hinekî wekî
rexnegirên “saf” (mebest jê ne “kawikî” ye, tenê yên bawerî bi pênaseyan tînin
û li gor wê tevdigerin) tevdigere ku rexnegirên weha berhemekê di nav qalib û
pênaseyan de asê dikin û şev û roj dikarin rexneyan li ser berhemekê binivîsin,
ka ew berhem çîrok e yan roman e yan helbest e yan tiştekî din e bêyî ku van
hemû qalib û pênaseyan bidin alî û gotinekê li ser asta edebî ya berhemê
bibêjin. Ez ji gotina wî vê fam dikim: “Bê şirove.” Xwendevanên saf jî hene, ew
jî dê ji vê gotinê weha fam bikin: “Madem rexnegir van çîrokan bêşirove dide
ber me û dibêje pênaseya çîroka mînîmal jî ahha ev e, nexwe ev ne çîroka
mînîmal e, yan na çima çîrokan bêşirove bide?” Ev çîrok, bi vî awayî, bê
şirove, tenê parçeyekî rexneyê belaheq dagir dikin. Ş. Fîlîkê ku ji çîrokên Bêbavîyê
baş tê famkirin hay ji edebiyata modern û postmodern heye, çawa dikare di
mijareke weha de di nav qalib û pênaseyan de asê bimîne, fam nakim. Rû û Kûr
çîroka mînîmal be dê çi li xwe zêde bike yan kêm bike, ne çîroka mînîmal be dê çi
li xwe zêde bike yan kêm bike? Ne tu tiştî jî. Bila navê wê tiştekî din be, qet
xem nake. Mijara piştî vê jî, qisûra teknîkî ya çîrokê ye. Ev jî tenê hiştiye
ku rexneya wî ji mijar û armanca xwe dûr bikeve û belawela bibe.
·
Herî dawî Ş.
Fîlîk ji meraqa xwe cardî du pirsên derveyî mijarê dike ku ne pêwendîdar in bi
naveroka rexneyê re. Pirsa ewil ew e ka gelo A. D. Topuz dê vê dosyeyê bi tirkî
bixwenda û ya duyem jî pirsek e ji giregirên edebiyata kurdî û siyasetmedarên
kurd ku “vî çendî kurdî dixwînin û şopînerên edebiyata kurdî ne” ka çima ewqasî
pesnê vê berhemê didan û “çi xelat dikirin”?
Wekî min li destpêkê jî gotî, her
berhem xweser û bêrî ye ji derve re. Ev rastiyek e hin kes ji ber navdariya
navê xwe, berhemên wan bêtir tên pesinandin û bêtir behsa wan tê kirin. Lê ev
nayê wê wateyê ku bi her pesinandinê re berhemên wan jî dê gelekî baş bin û
nayê wê wateyê jî ku dê berhemên wan gelekî xirab bin. Karê rexnegir ne ew e li
çepikên xwendevanan û pesnên pesinderan binêre û berhemekê li gor wê binirxîne
û bixwîne. Heger rexnegirek nikaribe hemû fikr û baweriyên heyî yên xwe, yên
xwendevanan û yên cimaetê deyne aliyekî û tenê berhemê wek berhemeke xweser
bixwîne, nexwe çima xwe dibetilîne û dinirxîne, bila ew jî bibe yek ji pesinder
an tîravêjan, çêtir e. Ji ber ku gelek kes pesnê vê berhemê da, hewce nake
berhemek jî bi van pesnan re, bi demê re bê bêqîmetkirin. Heger pesnek ji vê
mezintir hebe, ew ne pesna Rû û Kûr e, lê pesna Sehera Selahattin
Demirtaş e ku bi tirkî nivîsî, paşê kitêba wî li kurdî hat wergerandin û paşê
li çendîn cihan, çendîn caran gelek nivîskarên me yên navdar di maweya çend hefteyan
de li roja îmzeya kitêba wî rêz bûn û kitêba wî îmze kirin ku berî wî heta niha
nivîskarên me yên li zindanê bihêle tew ji nivîskarên me yên mirî yan jî zindî
re jî ev rojên îmzeyê bi vî awayî çênebûbûn. Lê tevî her tiştî, Seher jî
berhemek e ku xwendin û nirxandineke xweser, serbixwe û ji her tiştî bêrî heq
dike.
http://diyarname.com/news.php?Idx=33681
Sehat xweş mamoste
YanıtlaSil