.png)
Mehkûm û Qaçaxê Çar Dewletan: Elî Pêrîşan
Kitêbin hene ku
li quncikekî kitêbxaneyê bi salan bêyî desttêdanekê di nav toz û tirabêlka
refikan de li benda xwendevanên xwe disekinin. Berî çend rojan gava li nav
refikên kitêbxaneya malê geriyam rastî kitêbekê hatim ku gelek caran lê rast
hatibûm lê ti carî min newêribû dest bavêjimê û bikevim nav rûpelên wê.
Xwendevan nankor e, dikare kitêbekê bavêje quncikekî û deriyên sal û zemanan bi
ser dade. Kitêb ne wisa ne, bi salan di wî quncikî de li benda xwediyê xwe,
xwendeyê xwe disekinin ku were toza sal û zemanan ji ser wan bimale.
Elî Pêrîşan.
Mehkûm û qaçaxê çar dewletan. Heyateke ku meriv ne dikare xeyal bike ne jî saz
bike. Ewqasî bi zor û zehmetî, te rastî bivê. Di 2006an de bîranînên wî ji Weşanên
Pêrî çap dibin. Navek li kitêba xwe kiriye ku puxte û peyvên serekî yên heyata
wî ne: Bi Kovîtî, Rûmetî û Qaçaxtî Jîyana Min. Gava min ev kitêb ji nav
quncikê sal û zemanan derxist û cardî danî cihê wê yê berê, gotineke ji min re
nas lê nebaniyayî ser zimanê min hat xeberdanê: Bîranînên xirab qet tune ne lê
romanên xirab, çîrokên xirab û helbestên xirab her tim hebûn. Meyla me her li
ser sazkirinên xirab bû jixwe loma me zêde meyla xwe neda ser bîranînan.
Sal 1950. Elî
Pêrîşan 18 salî ye. Derdikeve ku biçe ji bo şewatê daran bibire. Lê hin gundî
jê re dibin engel, nahêlin. Qiyametek di navbera wan de rû dide, Elî radihije
bivira xwe, pê re destê kurikekî jê dike. Direve, li çol û çiyayan tî û birçî
radize heta ku bi zor û heft bela derbasî hêla Sûriyê dibe. Lê li wir cardî
nasekine, çavê wî lê ye ku bi qaçaxî eşya bîne hêla Tirkiyê. Rawestgeha wî ya
ewil Bismil e, mala kurekî Ehmed Axayê
Ewîna. Lê çi fêde tê girtin. Li hepsê jî li cihê xwe nasekine, her tim şer û
qiyametek di navbera wî û mehkûman de diqewime. Bi kêran diçin hev, bi daran.
Tew carekê gava darekî dadiweşîne, heft diranên mehkûmekî bi hev re diweşin. Li
hev nakin, her yek doza mezinatiyê dike. Dixwazin Elî bikujin, Elî girs e, Elî
zexm e çimkî li gor wan Elî mezinatiyê dixwaze di dest xwe de bihêle. Gelek
caran şerê wan bi Bismiliyan re çêdibin, Bismilî di nav koma dijber de ne.
Mesela di van şeran de Evdirehmanê Bismilî tê kuştin, mesela bi çetelastîkê
berrî çavê Ferhoyê Bismilî didin. Îmaja Bismiliyan li bin sifirê ye, bila
Bismilî nexwînin ji kerema xwe. Elî Pêrîşan ji bo wan rojên xwe dibêje: “Em
tev cahîl û wek dewaran bûn.” Keniyam, hem jî bi deng.
Elî pizot e,
tevî çend hevalên xwe ji Hepsa Diyarbekirê firar dikin. Cardî bi qaçaxçiyan re
derbasî hêla Sûrî dibe. Dixwaze li wir
nasnameyekê ji xwe re derxe. Nanoziko li cem her kesî dixebite, lê her kes wî
dixapîne, kes nasnameyekê jê re çênake. Lê dostekî wî çêdibe, Can Esmeryan.
Çend salan li ser traktor û patozê bi hev re dixebitin, mesela carekê bi xêra
Can ji hepsê xilas dibe. Piştî şoreşa Evdilkerîm Qasim ku Mela Mistefa Barzanî
jî ji Rûsyayê vedigere, di 1958an de Elî Pêrîşan dixwaze derbasî Îraqê bibe. Li
Şengalê tê girtin û herî dawî wî dişînin hepsa Mûsilê, şeş mehan li wir dimîne.
Li hepsê hinek alîgirên Barzanî jî nas dike û bi rêya wan nameyekê bi herfên
latînî ji Mela Mistefa re dinivîse ku tê de dibêje: “Xebera te heye ku ew
kesên ji Tirkiyê ne ji Sûrî derbasî Îraqê dibin wêk pezan wan digrin û mîna ku
gunehkar bin wan davêjin zîndanê! Gelo kesekî ku biçe ba birayê xwe an jî xuşka
xwe gunehkar e? Hûn ji van bûyeran hayedar in an na?” Ev name digihîje
Barzanî û Barzanî ji bo ku wî xilas bike çar mirovên xwe dişîne hepsê ku soz
didinê ku dê di nêz de wî bibin Bexdayê. Lê ji ber ku rêveberî dizanin ew ê Elî
ji hepsê derxin, wî dibin şûbeya îstîxbaratê û ji wir jî wî dişînin hepsa herî
xirab û talûke ya Îraqê, Nigreyê Selman. Lê li Mûsilê jî mehkûmên BAASî tiştê
nemayî tînin serê wî.
Nigreyê Selman
derdora wê 180 km çol e, loma kes newêre firar bike û yên firar bikin jî di wê
çolê de sax nafilitin. Çiqas beredayî û serserî hebin li vir in, kes qarişî wan
nabe, hikûmet bela xwe ji wan vekiriye. Elî li wir efserekî kurd ê Îranê yê
mehkûm jî nas dike ku xwestine tevî dozdeh hevalên xwe şoreşekê pêk bînin lê bi
ser neketine. Gava li ser vexwarinê diştexilin, hêsir ji çavên efserî tên,
dibêje giş bela vexwarinê me komeleya xwe wenda kir, ez jî di vî halî de me.
Mesele wiha diqewime, yek ji wan dozdeh efseran li gazînoyekê hingî vedixwe,
serxweş dibe û plana xwe ya şoreşê ji yên derdora xwe re wiha dibêje: “Em dê
di nêzîk de şoreşê çêkin û şah biqelibînin. Bi dû re jî em ê Kurdistanê ava
bikin.” Elî jî ewqasî li ber van gotinan dikeve, heta hetayê qet venaxwe.
Rojekê hevalê Elî
dixwaze firar bike lê Elî naxwaze bi wî re biçe. Hevalê wî hewl dide ku di
şibakeyê re biçe, ser û milên wî di şibakê re diçin lê qûna wî naçe û li gor gotina
Elî ji ber ku hevalê wî “di jor re zirav di jêr re qalind e” plana wî
neçûye serî û di şibakê de asê maye. Ji bo mehkûmekî ji vê asêbûnê xirabtir qey
tiştekî din tune yeqîn. Elî ji bo ku ji Nigreyê Selman xilas bibe dikeve greva
birçîbûnê û piştî roja 22yan wî dişînin Hepsa Bexdayê û li wir dikeve nav
çepgirên ereban de û tew li wir helbestekê jî dinivîse:
Li bin darê
zordar li heyat em nabînin jîna welat
Ger bi me din
av û heyat, em dê bi we avê çêkin
Malê dinê malê
te bî û tu kole û bindest bî
Darê zilmê li
ser te bî bi welatî xweser nebî
wê tu lawê malê çi bikî
Li Bexdayê
mirovekî Mela Mistefa wî nas dike û gava Elî pirs dike ka çawa te ez nas
kirim, jê re dibêje: “Her kesekî ku ji bo Kurdistanê têdikoşe navê wî di
deftera Serok Berzanî de hatîye nivîsandin.”
Piştî demeke
kurt Elî teslîmî Sûriyê dikin û piştî ku li Tirkiyê jî efûya giştî derdikeve,
Elî lêdixe diçe Diyarbekirê. Piştî vegera wî her tişt guheriye, bavê wî miriye,
birayê wî xewiciye. Ew jî piştre dizewice û karê afyonê dike û bi qaçaxî dibe
Îranê. Dû re ji bo demekê li Qoserê karê patosê dike û li Diyarbekirê jî
şofêriya dozerê. Li gelek bajarên Kurdistanê dixebite û rêyan çêdike. Çûye heta
gundê Eyşana Elî jî, ew dîtiye. Dibêje du keçên wê yên delal jî hebûn. Li
Silopyayê gelek xebitiye. Gelên Silopiyê, Şirnexê pir mêvanperwer jê re xuya
dikin, lê “zaf saf bûn” dibêje.
Di 1975an de
erdheja Licê çêdibe. Derdora çar hezar însan dimirin. Heft rojan miriyên xwe
vedişêrin. Dizî çêdibe, talan çêdibe, perîşanî ye. Piştî derbeya Kenan Evren
teqawid dibe, li Licê dikanekê ji xwe re vedike. Êşkenceyên herî xirab di van
salan û di salên 90î de dibîne. Pêşî bi malbatî alîgirê KUKê bûne, dû re ji wan
vediqetin, wextê PKKê ye, alîgiriya wan dike. Cîranên wî pê re dixeyidin, tu
çawa welatparêz î dibêjin, însanekî ji xwe re bêje welatparêz çawa rûn nafiroşe.
Topê diavêje (îflas dike), aşxaneyekê vedike, dîsa topê diavêje, lêdixe diçe karê
dozerê, ji wir diçe Mêrdînê, qonaxa hikûmetê çêdike, dîsa dev ji vî karî
berdide, cardî dikanê vedike. Di dema xwe de Kultur Dernegi li Licê vedikin, lê
bêtir karê siyasî û netewî dikin. Ji ber vê saziyê tê girtin, têr êşkence lê tê
kirin. Dû re salên nodî. Li Licê endamê HEPê ye. Her roj çalakiyan dikin,
kepengan digirin, her ro şer e, qiyamet e, gulebaran e, êşkence ye. Rojek ji
van rojan, di anîna cenazeyê gerîlayên PKKê de, Wedat Aydin bi serbilindî ji
Elî Perîşan re dibêje: “Kekê Elî, xwezila mirineke ku serê min bigihîne vî
ezmanî bibûyan para min jî.”
Du zarokên Elî
Perîşan tev li PKKê dibin. Yek ji wan paşê dikeve hepsê, yek ji wan di teqîneke
bombeyî de canê xwe ji dest dide. Gelek caran Elî Perîşan tê girtin, gelek
caran ceyranê didinê. Ji sala 92yan ve Licê lê tê qedexekirin. Sê zarokên wî
diçin Ewropayê. Rojekê mamosteyê qîza wî li ber çavê xanima xwe tê kuştin. Qîza
wî bi keser tê ji diya xwe re dibêje: “Dayê dayê êdî gazî xwedê neke. Ji ber
ku ew jî tirk e. Ger ku xwedê ne tirk bûna wî ev zilma dê qebûl nedikir!”
Elî Pêrîşan
gava dawî li bîranînên xwe tîne, her daxwaza rojên şad û bextewar dike. “Êdî
bes e” dibêje, bi kerb û hêrsa salan, “Ez naxwazim tiştên ku ez û
zarokên min têde jîyane bila keseke dinê nejî. … Dê bila ev rojên şad û bextewar
bila zû werin!”
Bîranînên Elî
Perîşan tevî gelek kêmasî û şaşiyên redaksiyon û edisyonê jî, bi xêra ew sêhr û
efsûna bîranînan bi her awayî xwendevanan vedixwîne nav cîhana xwe ya ne tê
sazkirin û ne jî tê xeyalkirin. Lê xwezî hema albûmek li dawiya kitêbê hebûya
dibêjim, hema qet nebe çend wêne…
18ê Kanûna
Paşîn a 2018an, Bismil
Sihhet xweş, min bi kêfekê ne, bi du kêfan xwend. Tu zanî ez ji bîranîn, name û rojnivîskan hez dikim. Êdî ji berê hîn bêhtir hez dikim.
YanıtlaSilÎnanolo,
YanıtlaSilheta niha ez qet bi navê rehmetîyê Elîyê Pêrîşan nehesîyabûm, ev çi peyayekî muazzam e. jîyana wî, ji meriv heye ku ne tişteka rasteqîn lê serpêhatîya merivekî dûr û xerîb e. baş bû ku te wî bi me da nasîn.
Bi nivîsên xwe dewam be.