.png)
Dostoyevskî, Bedirxan, Bêperetî*
Bo kêliyekê em xeyal bikin Fyodor Dostoyevskî û Celadet Alî
Bedirxan hevalê hev ê malê ne. Bê kar in, bê pere ne, nikarin kirêya xaniyê xwe
bidin. Kovar û rojnameyên ku ew çend qurişan jê qezenc dikin êdî qebûl nakin
nivîsên wan. Amade ne di karê herî zehmet de jî bişixulin. Hemaltî sermeselê.
Dû re pişta yekî ji wan dikeve ber, yê din dest bi diziyê dike. Gava dikeve
hepsê yê dizek, yê nexweş hemû pol û potên ser xwe dide bi qutiyek tûtinê. Di
cixareya şeşan de di xew re diçe ew, cixareya wî pê dikeve, pê dikeve, û
dişemite ji dest wî. Digirî yê dizek li hepsê, xwe li bin guhê erdê dixe gava
dibihîze hevalê wî yê malê şewitiye di agirê xwe de. Ne muhîm e yê mirî kî ye,
her kes miriyê gora xwe ye jixwe.
Diwanzdeh sal di ser mirina Dostoyevskî re dibihure dema
Bedirxan çêdibe. Ev her du nivîskarên ku di du demên cuda de li du paytextên
cuda ji diya xwe bûne bi qasî du dinyayan dûrî hev in ji aliyê nivîsê ve. Em ti
şopeke Dostoyevskî di nivîsên Bedirxan de peyda nakin. Ne mimkin xuya dike şopa
Bedirxan di rêya Dostoyevskî de xuya bike. Lê çi ye ev tiştê ku dihêle ava wan
a demekê di cihokekê re derbas bibe û di nuqteyekê de bigihije hev? Bêperetî,
erê. Bêperetiya ku malik li wan xira kiriye.
Hîn 17 salî ye Dostoyevskî li Mekteba Eskerî gava di nameya
xwe ya ewil a bo bavî de dinivîse, “Lo bavê min ê qenc î delal,” û paşê bi şelaqî
daxwaza pereyan jê dike, “Ma qet dikeve serê te ji ber menfaeteke şexsî yan jî
pêdiviyeke acil te bişêlînim? Çi êşeke mezin e meriv qenciyeke wisa ji merivên
xwe bixwaze ku ev dê wan berpêyî rewşeke zehmet bike.” Dostoyevskî gotina xwe
nabêje, lêdide.
Bedirxan şermoktir e, hinekî henûntir. Li xwe nagire dawa
pereyan ji merivên xwe bike. Zêde hesas e. Sî salî ye, li Almanyayê. Pir li ber
dikeve, bi qasî almanekî, ji ber ku dibe şahidê têkçûna ekonomiya Almanyayê.
Tevî wê bêperetiya xwe ya jehrtêketî jî li xwe danane ku sûd ji vê têkçûna wan
wergire. Nizane dê çawa heqê kirêya xwe bide. Hin rojan dibe karker di çêkirina
bendên perava bajêr de lê dahata wê têra wî nake. “Her çiqas wek berê dîsa tevî
xwediyên xanî şîvê dixwim jî lê destê xwe nadim xwarinên bi goşt, tenê yên
kartol û sebzeyan dixwim.”
Rojekê pir destteng e Dostoyevskî, wisa hîs dike ku hew maye dê
xwe daleqîne. Dibêje, “Ne dikarim deynê
xwe bidim ne jî dikarim dest bi rêwîtiyekê bikim ji ber ku pereyê min tune ye,”
bi hêrseke çargopal lêdide di dilê wî de. Bêhêvî ye û nizane berê xwe bide
kîjan derî. “Serê min dike biteqe. Êdî kes nema ku pereyê xwe bi deyn bide min
jî.” Dostoyevskî kengî gihişt wê fikrê ku ji ber bêperetiyê xwe bikuje gelo?
Halbûkî wî di Mirovên Jêrdest a romana xwe de li şûna xwekuştinê,
parsekî wek çareya dawî danîbû pêşiya karaktera xwe ya salbiçûk. Belkî jî ev
fena wî ya edebî ye li me, çêdibe.
“Ev jî resmê wê ye ku di 31 saliya xwe de ji mektebê hatim qewirandin,”
Bedirxan dinivîse di rojnivîska xwe de piştî ku hîn dibe xwendina wî hatiye
betalkirin ji ber ku heqê wê nedaye. Difikire wî "pantorê tekane” yê xwe
jî bifiroşe, û difiroşe. Ne tenê pantor, piştre hemû cilên xwe difiroşe di
Nîsana 1924an de. “Ti tiştekî din nema ku bifiroşim.” Di 17ê Îlona 1924an de
dîsa diyar dike ku wî hemû cilên xwe firotine ji bilî çakêtê wî yê peritî. “Bê
pere mam,” dibêje dîsa, “ez êdî razî me ku di karên herî rezîl ên emeleyan de
jî bişixulim.” Û dişixule jî.
Dostoyevskî tevî ku nivîsên xwe difiroşe jî, sond dixwe ku wî
tu carî li ser siparîşê nenivîsiye û dê nenivîse jî, dixwazî bila di nav
hejariya herî mezin de be. “Siparîş hunerê dikuje, siparîş her tiştî ji nav
dibe.” Erê ew qebûl dike bi heqê xwe û di nav demeke diyarkirî de binivîse lê
qebûl nake ku mijarek lê bê ferzkirin û ji mecbûrî binivîse. Mijarek her tim di
hişê wî de heye û ew van mijaran di demên wisa hewce de dinivîse.
Bedirxan jî nivîsên xwe bi heq dinivîse lê em nizanin ka li
ser siparîşê dinivîse yan na, ji ber ku qal nake. Rojekê qal dike ku nivîsa wî ji
bo rojnameyê hatiye qebûlkirin lê heqê wê dê piştî çapkirinê wergire; rojekê
qal dike ku ew di odeya xwe ya wekî qeşayê de çîrokan bi almanî dinivîse û bîst
markê ji meqaleya xwe ya “Nêçîrek li Kurdistanê” qezenc kirî ji zû de
qedandiye; rojekê qal dike ku çar nivîsên wî ji bo rojnameyan hatine qebûlkirin
lê çi mixabin divê li bendê bisekine ji bo heqê xwe wergire; û rojekê jî qal
dike ku êdî ji nivîsan jî nikare qezenc bike. Bêperetî bela ye.
Dostoyevskî jî Bedirxan jî miriyê cixareyê ne. Dostoyevskî
bêtir ji çayê hez dike. Bedirxan bêtir ji araqê.
Li hepsê ye Dostoyevskî. Bi hin karên destan re çend qurişan
qezenc dike. Ev pere têra wî nake û dibêje ez dê bimirim. Namire, lê kurmê
cixarê zora pereyan jî dibe. Deyax nake. Dinivîse ji bo birayê xwe, “Ne mimkin
e meriv bêyî cixareyê bijî, yan na ev bêhna genî ya hundiro bêhna meriv
diçikîne.” Demekê karê cixareyan jî dike Dostoyevskî. Karekî li gor dilê wî.
“Ji ber bêcixaretiyê îman di serê min de nema.” Bedirxan wisa
dinivîse di rojnivîska xwe de. Piştî ku 15 cixareyên Kamiran diqedin, kêfxweş
dibe ji ber ku li quncikekî malê piçikek tûtina qelûnê dibîne. 19ê Tebaxa
1923yan tenê cixareyekê dikêşe û pir xemgîn dibe ji ber ku ji ber bêperetiyê
nikare cixareyê bikêşe. “Qet nayê bîra min ku di nav ewqas feqîriyê de jiyame.”
Li hepsê tim û dayîm çay vedixwe Dostoyevskî. Sebra xwe pê
tîne. Di nameyekê de bi birayê xwe dixeyide ji bo ku gazin ji feqîriya xwe neke
ji ber ku ew jî ne zengîn e. Rojekê serma digire, nexweş dikeve û pereyê wî bi
qasî kirîna qedehek çayê jî tune ye ji bo qirika xwe germ bike.
Heger hinek araq hebe dê “kefaf-i nefs” bike ji bo xwe
Bedirxan. “Pir dixwazim serxweş bibim heta ku ji xwe ve biçim.” Qal dike ku
hewcehiya wî pir zêde bi araqê heye lê çi mixabin ne mimkin e, qurtek jî bi
dest wî nakeve ji ber bêperetiyê. Bêperetî dibe nifira herî giran.
Dostoyevskî û Bedirxan îro roj bijiyana dê li kû, di rewşeke
çawa de bûna? Wan dê hay ji hev hebûya? Dê zengîn bûna? Tesîra wan dê li hev
çêbûbûya? Ev pirs û gelek pirsên din dihêlin ku em xeyalinên din li ser wan ava
bikin. Lê, em amade ne gelo wan ji bilî nuqteya bêperetiyê di nuqteyên hîn
xweştir de bigihînin hev, di aşopa nayab de?
*GazeteDuvar, 11.04.2020
Pênûsa te sax be :)
YanıtlaSil