.png)
11. Rashômon (1950): Dinyaya Însanên Derewîn
Însan
kengî dibêjin “dinyaya derewîn”? Dibêjim qey gava bêhtir li ber mirinê ne, yan
karên wan li hev nehatibin, yan baweriya wan bi hin tiştan kêm bûbe, yan daxwaz
û hêviyên wan têk çûbin, yan rewşeke xirab li wan qewimîbe, yan… Bi her awayî
ev aşkere dibe: Gava derbek li menfaetxwaziya însanan bikeve. Ezperestiyeke
mezin tê de heye, xwexwaziyek, ezeziyek. Însanên derewîn ji dinyaya rasteqîn re
dibêjin, dinyaya derewîn. Lê ev, dinyaya însanên derewîn e.
Di
encama xebatên Kurosawa yên li ser fîlmên bêdeng de (tesîra kekê wî yê întixar
kirî di vê de zêde ye, ji ber ku karê wî “sînemaya bêdeng” bû), reşbeleka vî
fîlmî, yanî ya Rashômonê derdikeve holê. Kurosawa ji bo vî fîlmê xwe
dibêje, ev ceribandineke gêjker û kûrbûyî ye derheqê ezperestî û derewkirina
însanan de. Lê ya ku vî fîlmî ecêbtir dike, neliheviya derewên însanan e û miriyên
me jî bi qasî zindiyên me dikarin derewan li hev bînin. Mirin jî derewên me pak
nake. Nexwe em dê ji kê bawer bikin? Halê hazir, ji xwe.
Fîlm
me dibe sedsaleke dûr, sedsala 12an, serdema Heian. Cihê vegêrana fîlm,
dergehekî mezin yê bi navê Rashomon e, lê cihê bûyerê daristanek û mehkemeyeke
veşartî ye. Baranek bi ser Rashomonê de dibare, pir xweş dibare baran, peşkên
wê dipekin ser dilê me jî. Êzingvanek, rahibek û dizekek li bin wî dergehî xwe
ji wê barana boş diparêzin. Rahib û êzingvan qala bûyerekê dikin û êzingvan her
qal dike ku tu tiştî ji vê rewşê fam nake. Êzingvan qal dike ku li daristanê
rastî cesedekî tê lê ber bi dawiya fîlm ve em hîn dibin ku wî dîtiye ew kes
çawa hatiye kuştin lê nexwestiye xwe tev li meseleya wan bike.
Qatil,
meqtûl û jina meqtûl li mehkemeyeke veşartî ne. Ez dibêjim veşartî ji ber ku em
nabînin ka ji aliyê kê ve tên darizandin û weke ku temaşevan dozger bin, qatil,
meqtûl û jina meqtûl li me dinerin û behsa çîroka xwe dikin. Ew bi me re
diaxivin, pirsên me yên bêdeng dibersivînin. Meqtûl çawa diaxive? Bi xêra
medyûmekê. Em heman bûyerê ji çavê her sêyan guhdar dikin. Baş e. Lê gotina tu
kesî li ya kesê din nake. Ev ne baş e. Em bi sê nêrîn û riwangehan li heman bûyerê
dinerin (tevî ya êzingvan = çar), di edebiyatê de ji vê re dibêjin multiple
focalization. Biçem Alıştırmaları ya Raymond Queneau dikeve nav vê
kategoriyê yan na, nizanim, lê wî di vê kitêba xwe de heman çîrok bi 99 awayan nivîsandiye.
Çîrokeke min tê bîra min, “Dîmen jî Dixapin” (2011, Çirûsk), bêyî ku hay
ji vê teknîkê hebim, min jî heman bûyer ji nêrîna çend kesan daye, her kesî
şiroveya xwe ya şexsî lê kiriye lê gotina kesekî jî li ya kesê din nake û her
yek gotina xwe ya rast qebûl dike.
Qatil
heydûtek e, meqtûl jî samûrayek e. Li gor qatil: Ew çav berdide jina samûray
> samûray dixapîne û wî girê dide > pêşî jina samûray nahêle lê dawiyê bi
dilê xwe dihêle ku ew dest dirêjî wê bike > jina samûray dibêje lazim e yek
ji mêran bê kuştin > heydût û samûray duello dikin > samûray tê kuştin
> jina samûray direve. Li gor jina meqtûl: Heydût tecawizî wê dike >
heydût direve > ew benê li dor mêrê xwe jê dike û dixwaze ew wê bi xencerê bikuje
> mêrê wê bi awirên nefretî lê dinere û tiştekî nabêje > jin li ber van
awiran naqedîne, ji ser hişê xwe diçe, xencerê li mêrê xwe dixe û dikuje. Li
gor meqtûl: Heydût tecawizî jina wî dike > heydût dixwaze jina samûray pê
re bizewice > jina samûray ji heydût dixwaze mêrê wê bikuje > heydût bi
van gotinan aciz dibe, wê diavêje erdê û ji samûray re dibêje tu
bixwazî ez dê wê bikujim > jina samûray direve > samûray bi xencerê xwe
dikuje. (Herî dawî êzingvan îddia dike ku wî bûyer dîtiye, ew hemû derewan
dikin û qal dike.) Li gor êzingvan: Heydût tecawizî jina samûray dike > dû
re li ber digere ku ew bibe jina wî, çi bibêje dê bi ya wê bike > jina samûray
benê mêrê xwe jê dike > samûray dibêje ew ji bo jineke weha ne hêja canê xwe
naxe meydanê > jina samûray her du mêran li hev sor dike > heydût samûray
dikuje > jina samûray direve.
Di
fîlm de heman bûyer bi çar awayan hatiye nîşandayîn û her carê em bi çavê
kesekî li bûyerê dinerin. Ev awa dihêle ku meriv ji çend aliyan ve kûrahiya
meseleyê bibîne û derfetê dide temaşevanan ku bikarin li “ez”a van kesan hûr
bibin û ji nêz ve wan nas bikin. Xuya ye ku her yek li “ez”a xwe xwedî
derdikeve û kes nabêje dewê min tirş e. Nexwe kî rast dibêje? Yan hemû jî
derewan dikin? Em li dinyayeke weha ne ku nizanin baweriya xwe bi kê bînin. Her
kes bi qasî hev rastgo ye, her kes bi qasî hev derewker.
Ezperestiya
însanan di dawiya fîlm de jî naqede. Em li dergeh dengê pitikekê dibihîzin. Ew
kesê dizek diçe ew kincên li dor pitikê radike û didize. Ew li xwe difikire, li
gor wî ew nedize kesekî din dê bidize, bi awayekî li gor xwe biheq dê û bavê
pitikê sûcdar dike ku ji bo zewqeke çenddeqeyî pitika xwe avêtine ber dîwaran.
Herî dawî êzingvan xwedî li pitikê derdikeve û dibêje ew jî êdî zaroka min ya
heftan e. Êzingvan di nav wan de yê herî rastgo û jidil xuya dike, heger weha
be, nexwe hene însanên ku meriv dikare pişta xwe bispêre wan.
***
Fîlmê bê: Ikiru - Akira Kurosawa
0 yorum: